Het Van Oeckelenorgel van de Grote of St. Clemenskerk
Historie en restauratie 2023-25
Voor de bezoekers van de Grote Kerk is het Van Oeckelenorgel zonder meer een tot de verbeelding sprekend interieurstuk. Haar imposante afmetingen en het bijzondere klankkarakter verrast menig toehoorder en zijn ook de bespelers zeer onder de indruk van de kwaliteit van dit instrument.
De geschiedschrijving van de orgels in deze kerk die ons bekend is begint in de 16e eeuw toen er melding gemaakt werd van de aanwezigheid van een orgel. Er zijn verder geen gegevens over dit orgel bekend, verondersteld wordt dat dit orgel verloren is gegaan bij het instorten van de torenspits in 1558, er is een toen een orgel aangeschaft, zeer waarschijnlijk een Positief (verplaatsbaar orgel) afkomstig uit Vollenhove.
In 1610 werd besloten een nieuw orgel voor de kerk te laten bouwen door de Utrechtse orgelbouwer Jacob Jans du Lin en zijn zoon Jan Jacobs, dat gebeurde tussen 1612 en 1614. Dit orgel heeft dienstgedaan tot 1860, het werd toen vervangen door het huidige orgel.
Al in 1844 klaagde de toenmalige organist Pieter Krop dat het orgel onbespeelbaar was. De financiële middelen waren niet toereikend, het orgel werd zo veel als mogelijk bespeelbaar gehouden totdat in 1858 kerkvoogden en notabelen te kennen gaven ‘dat er plannen beraamd zijn tot daarstelling van een nieuw orgel’.
Eind 1858 kregen de kerkvoogden toestemming van de Gedeputeerde Staten van Overijssel om een geldlening van
fl.10.000 aan te gaan en in februari 1861 werd orgelbouwer Petrus van Oeckelen uit Harendermolen gevraagd naar Steenwijk te komen voor het ‘opnemen der doelmatigste plaats van het orgel in de Groote Kerk en het ontwerpen van een bestek voor hetzelve’.
Na beoordeling van het bestek door de Utrechtse orgelbouwer C.G.F. Witte werd op 6 oktober 1859 aan Van Oeckelen de opdracht verstrekt voor het bouwen van het grootste orgel uit zijn oeuvre, een 16-voets orgel met 26 registers verdeeld over 2 handklavieren en een vrij pedaal. De bouw verliep voorspoedig, aannemers Aberson en De Boer maakten de nieuwe orgelgalerij en in september 1860 werd het orgel in onderdelen per boot naar Steenwijk getransporteerd en opgebouwd in de kerk.
Al in februari 1861 is het orgel gereedgekomen en op 19 en 20 februari werd het door Witte geëxamineerd. Zijn rapport bevat louter lovende woorden! Dan 4 dagen later op 24 februari wordt in een volle kerk het instrument officieel in gebruik genomen waarbij het orgel bespeeld werd door de Groningse organist Jhr. Mr. Samuel Wolter Trip, zoals deze organist dat vaak deed bij opleveringen van nieuwe orgels van Van Oeckelen. De kerkdienst stond onder leiding van de Steenwijker predikant Petro Parson, die we ook kennen als schrijver en dichter van liederen, waarvan Gezang 462 uit het Liedboek voor de Kerken (1973) ‘Ontwaak, gij die slaapt, en sta op uit de doôn’ wel zijn bekendste is.
Tot 1955 zijn enkel herstellingen en onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd, al werd in 1922 een tremulant aan het bovenwerk toegevoegd en werd in 1948 een elektrische ventilator aangebracht voor de windvoorziening, de functie van ‘orgeltrapper’ kwam hiermee te vervallen. Een kleine 100 jaar na de oplevering, in de jaren 1955-1957, werd het orgel voor het eerst grondig aangepakt. Hierbij werd de windvoorziening en intonatie aangepast, is de samenstelling van enkele registers gewijzigd en werden de typische doorslaande tongwerkregisters van Van Oeckelen opslaand gemaakt. Het klavier is iets omhoog gebracht en het pedaal is vervangen door een modern exemplaar. Voorstellen voor een derde klavier en registerwijzigingen zijn verder nooit uitgevoerd. Tijdens de kerkrestauratie van 1974-1981 is het orgel ingepakt geweest, daarna is het orgel geheel schoongemaakt, zijn er herstellingen geweest, is het orgelfront in een iets lichtere mahonie imitatie geschilderd en zijn ook de zij- en achterwanden overgeschilderd.
Het orgel moet met zorg onderhouden worden. Dit gebeurt jaarlijks met een stembeurt en kleine herstellingen, periodiek is groot onderhoud noodzakelijk. Het orgel verkeert nog in redelijke staat, maar zo eens in de 50 à 60 jaar is een complete restauratie noodzakelijk om het orgel voor de toekomst te waarborgen. In het verleden werden deze momenten aangegrepen om, niet zelden op initiatief van de vaste bespeler(s) van het moment, het orgel aan te passen aan de moderniteiten van die tijd. Zo zijn ook in de jaren vijftig bij dit orgel wijzigingen aangebracht. Tegenwoordig restaureert men conserverend, dat wil zeggen dat men het orgel zoveel mogelijk herstelt naar de toestand van oplevering, al worden toevoegingen van latere tijd geregeld behouden mits historisch verantwoord en van belang voor de kwaliteit van de klank. Dit Van Oeckelenorgel is in veel opzichten nog altijd origineel, al zijn er door de jaren heen aanpassingen gedaan die in het licht van deze tijd weer teruggedraaid zijn of worden. In de jaren 90 van de vorige eeuw is een rapport opgesteld voor een restauratieplan in fasen, naar aanleiding hiervan zijn reparaties aan het mechaniek uitgevoerd, is de windvoorziening weer hersteld, zijn voor een deel opslaande tongwerken weer doorslaand gemaakt en is de samenstelling van de registers weer teruggedraaid. Hierdoor was het originele klankbeeld grotendeels weer terug, het orgel hoort deftig en voornaam aan, kan lieflijk klinken maar ook heel stoer! Na lange tijd van onderhoud en deelrestauraties ontstond de mogelijkheid vanwege beschikbare financiële bijdragen om het orgel aan een totaalrestauratie te onderwerpen.
Recent ( Najaar 2023) zijn de restauratiewerkzaamheden gestart. Het orgel is in de steigers gezet en zijn de frontpijpen verwijderd. Aangezien het grootste deel van deze pijpen sprekend zijn en deel uitmaken van de prestantregisters zijn deze registers momenteel niet meer te gebruiken. Toch blijven er voldoende registers over om de gemeentezang te kunnen blijven begeleiden totdat de orgelbouwer het instrument gaat demonteren. Nu is de schilder begonnen met het herstellen van de kas, waarbij de vernislaag van het front opnieuw aangebracht wordt en de zijwanden gewijzigd worden naar dezelfde stijl als het front, in een mahonie imitatie zoals het oorspronkelijk was. De achterzijde krijgt zijn lichte grijze kleur terug en het balgenhuis achter het orgel wordt (weer) donker geschilderd.
Komend jaar 2024 start de orgelbouwer en wordt het gehele orgel uit elkaar gehaald en worden de windvoorziening, het speelmechaniek en het pijpwerk volledig gerestaureerd.
Tot eind 2025 zal het orgel zwijgen en zal de gemeentezang het moeten doen met alternatieve middelen en instrumenten. Daarna heeft de Protestantse Gemeente Steenwijk in haar eeuwen oude Grote of St.Clemenskerk weer de beschikking over dit voortreffelijke opus magnum van Petrus van Oeckelen, waar het instrument excelleert als begeleidingsinstrument van gemeentezang en een voorname rol speelt tijdens concerten en uitvoeringen!
Arjan Oosterhof organist